Σοβιετική Ένωση Ιστορία

Η ιστορία του σοβιετικού κράτους αρχίζει με τη «μεγάλη οκτωβριανή επανάσταση», όπως πέρασε ήδη στην παγκόσμια ιστορία το εγχείρημα που κορυφώθηκε στα τέλη Οκτωβρίου του 1917 και έθεσε τις βάσεις για την ίδρυση του σοβιετικού κράτους και το χωρισμό του κόσμου σε δυο αντίπαλα συστήματα: του σοσιαλισμού και του καπιταλισμού. Η ιστορία αυτή, μεγαλειώδης από τη σκοπιά των επιτευγμάτων του νέου αυτού κράτους, αλλά και γεμάτη μελανές σελίδες και εγκλήματα από τη σκοπιά των «επιδόσεων» του σταλινικού ιδιαίτερα καθεστώτος, ολοκληρώνεται στα τέλη του 1991, με τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ., 74 χρόνια μετά το θρίαμβο της «σοσιαλιστικής» επανάστασης. Η οκτωβριανή επανάσταση είναι το μεγαλύτερο ίσως γεγονός του 20ού αιώνα με την έννοια των κοσμογονικών αλλαγών που προκάλεσε στον πλανήτη και των βαθύτατων επιδράσεων που άσκησε στη διαμόρφωση της παγκόσμιας ιστορίας. Κάτι που ίσως να μην φαντάζονταν οι Μπολσεβίκοι όταν στις 10 (23) Οκτωβρίου 1917 συνεδρίαζαν με επικεφαλής τον Λένιν και αποφάσιζαν την έναρξη της ένοπλης εξέγερσης. Λίγες μέρες αργότερα, στις 24 Οκτωβρίου (6 Νοεμβρίου) στην Πετρούπολη, άρχισε η ένοπλη εξέργερση. Την επομένη το πρωί, η Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή δημοσίευσε την προκήρυξη που είχε γράψει ο Λένιν «Προς τους πολίτες της Ρωσίας» με την οποία ανακοίνωνε τη νίκη της επανάστασης. Το ίδιο βράδυ στο κτίριο Σμόλνιϊ άρχιζε τις εργασίες του το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, που διακήρυξε ότι όλη η εξουσία περνάει στα σοβιέτ. Στις 26 Οκτωβρίου (8 Νοεμβρίου) το συνέδριο ψήφισε τα δυο πρώτα ιστορικά διατάγματα: για την ειρήνη και για τη γη, και σχημάτισε την πρώτη σοβιετική κυβέρνηση, το Συμβούλιο των Επιτροπών του Λαού με επικεφαλής τον Βλαδίμηρο Ίλιτς Λένιν. Η σοβιετική εξουσία αρχίζει τη θριαμβευτική της πορεία σ’ όλη τη χώρα. Στις 2 (15) Νοεμβρίου επιβάλλεται στη Μόσχα, στις 11 Δεκεμβρίου στην Ουκρανία. Μέχρι το Φεβρουάριο του 1918 η σοβιετική εξουσία απλώνεται στη Βαλτική, στη Λευκορωσία, στον Καύκασο, στη Σιβηρία. Ιδρύεται ο Κόκκινος Στρατός, εθνικοποιείται η γη, η μεγάλη βιομηχανία και οι ιδιωτικές τράπεζες, και το Τρίτο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ (Ιανουάριος 1918) ψηφίζει τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του εργαζόμενου και καταπιεζόμενου λαού, και επικυρώνει την ίδρυση της Ρωσικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Σοβιετικής Δημοκρατίας, η οποία αποκτά τον Ιούλιο το πρώτο σοβιετικό σύνταγμα της. Η σοβιετική εξουσία αρχίζει τις προσπάθειες για να βγάλει τη χώρα από τον πόλεμο: Στις 3 Μαρτίου 1918 υπογράφεται η συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ με τη Γερμανία για να κερδηθεί χρόνος να σταθεροποιηθεί το καθεστώς. Η οκτωβριανή επανάσταση μπαίνει στη φάση του εμφυλίου πολέμου και της ξένης επέμβασης (1918-20), ενώ παράλληλα εγκαινιάζει μια νέα εποχή επαναστάσεων και εθνι-κοαπελευθερωτικών κινημάτων στις αποικιακές και εξαρτημένες χώρες. Στα μέσα του 1918 τα τρία τέταρτα της χώρας έχουν καταληφθεί από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις που έχουν επέμβει, καθώς και από τις δυνάμεις των λευκοφρουρών που στρέφονται κατά της επανάστασης. Το Νοέμβριο του 1918 οργανώθηκε το Σοβιέτ (υπουργείο) της Άμυνας εργατών και αγροτών με επικεφαλής τον Λένιν, ενώ χιλιάδες εθελοντές πηγαίνουν στο μέτωπο. Στα τέλη του χρόνου ο «Κόκκινος στρατός» κερδίζει τις πρώτες μεγάλες νίκες και με το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου εκδιώκονται οι Γερμανοί από τις περιοχές που είχαν καταλάβει. Ωστόσο με το τέλος του πολέμου οι δυνάμεις της «Αντάντ» αυξάνουν την επέμβαση τους. Η σοβιετική κυβέρνηση παίρνει σκληρά μέτρα, τα οποία πέρασαν στην ιστορία ως «πολεμικός κομμουνισμός» (παρακράτηση αγροτικών προϊόντων κλπ.). Το 1919 και το 1920 διεξάγονται οι εκστρατείες του Κολτσάκ, του Ντενίκιν και του Βράγγελ, ενώ παράλληλα εισβάλλουν και οι Πολωνοί. Στα τέλη του 1920 οι κυριότεροι αντίπαλοι της σοβιετικής εξουσίας έχουν εξουδετερωθεί και σχηματίζονται μία-μία οι σοβιετικές δημοκρατίες (Τουρκεστάν, Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, Γεωργία κ.ά.). Η οικογένεια του τσάρου έχει εκτελεστεί και το νέο καθεστώς προσπαθεί να ανορθώσει την κατεστραμμένη οικονομία. Η δυσαρέσκεια των αγροτών ογκώνεται και σημειώνονται αρκετά κινήματα (Αντόνοφ, Μάχνο, Βόλγας, Σιβηρία, στάση της Kροστάνδης). Ο Λένιν διεξάγει σκληρό αγώνα κατά των κουλάκων και προωθεί το πρόγραμμα εξηλεκτρισμού της χώρας. «Κομμουνισμός», έλεγε ο ίδιος, «είναι η εξουσία των σοβιέτ συν ο εξηλεκτρισμός όλης της χώρας». Με τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) σταθεροποιείται η κοινωνική βάση του νέου καθεστώτος, ενώ με τη συγκρότηση της «Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών» το 1922, ο Λένιν βάζει τα θεμέλια για μια εθελοντική ένωση των δημοκρατιών σε ένα ενιαίο πολυεθνικό κράτος με προοπτική το σοσιαλισμό. Είναι ακόμη η περίοδος των μεγάλων οραμάτων και προσδοκιών: ο Λένιν πίστευε ότι με την εκβιομηχάνιση, τη συνεταιριστική οργάνωση της αγροτικής οικονομίας, δηλαδή την «κολεκτιβοποίηση», την πνευματική άνοιξη και τη σταθεροποίηση του «σοσιαλιστικού» κράτους, άνοιγε ένα νέο κεφάλαιο στην ανθρώπινη ιστορία. Όμως, ο πόλεμος και οι προσπάθειες ανατροπής του καθεστώτος μέχρι το 1922 είχαν προκαλέσει το θάνατο πέντε εκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ ήδη είχαν αρχίσει οι περιορισμοί ενάντια σε κάθε αντιπολιτευόμενη δύναμη. Την 21η Ιανουαρίου 1924 πεθαίνει ο Λένιν και η Σοβιετική Ένωση μπαίνει στον αστερισμό του Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος, μετά από μια σύντομη αντιπαράθεση με τον Λέον Τρότσκι, γίνεται ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος της μεγάλης αυτής χώρας. Η Ε.Σ.Σ.Δ. αποκαθιστά διπλωματικές σχέσεις με αρκετές χώρες, υπογράφει συνθήκες ειρήνης και αρχίζει την εκβιομηχάνιση, καθώς και τη βίαιη κολεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας. Τα χρόνια αυτά, από το θάνατο του Λένιν μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο χαρακτηρίστηκαν από τον Στάλιν και τους επίσημους σοβιετικούς ιστοριογράφους ως νίκη του «σοσιαλισμού». Η Ε.Σ.Σ.Δ. μετατρέπεται με τα συνεχή πεντάχρονα σχέδια ανάπτυξης από καθυστερημένη αγροτική χώρα σε βιομηχανική-συνεταιριστική. Η συνολική παραγωγή αυξήθηκε, βέβαια, αλλά ο Στάλιν επέβαλε με τη βία και την καταστολή όχι μόνο την πλήρη κολεκτιβοποίηση, αλλά και συνέτριψε κάθε διαφορετική φωνή έξω ή μέσα στο κόμμα. Με τη μυστική αστυνομία και το στρατό ο Στάλιν επιβάλλει τις απόψεις του για το «σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα», ενώ παράλληλα με μια σειρά «εκκαθαρίσεις» εξουδετερώνει κάθε αντιπολίτευση στο καθεστώς του. Πολύ αργότερα θα αποκαλυφθούν τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν σ’ όλη την περίοδο της εξουσίας του Στάλιν. Τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία (τα περιβόητα «γκουλάγκ»), τα ψυχιατρεία, οι βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών και η εξόντωση κορυφαίων στελεχών της οκτωβριανής επανάστασης είναι τα γνωστότερα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου. Ωστόσο η ανάπτυξη της αχανούς αυτής χώρας προωθήθηκε, η Σοβιετική Ένωση έγινε μια ισχυρή βιομηχανική χώρα, καταπολεμήθηκε ο αναλφαβητισμός και η καθυστέρηση. Η βασική αρχή του σοσιαλισμού «ο καθένας ανάλογα με τις ικανότητες του, στον καθένα ανάλογα με την εργασία του», τυπικά ήταν η βάση του συστήματος και το νέο Σύνταγμα που ψηφίστηκε το 1936 αποτύπωνε - τουλάχιστον θεωρητικά - τη θεσμική κατοχύρωση των επιτευγμάτων της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Στις παραμονές του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου η προσωπολατρία του Στάλιν έχει φτάσει σε υψηλό επίπεδο και μαζί οι παραβιάσεις κάθε δημοκρατικού δικαιώματος. Η Ε.Σ.Σ.Δ. έχει πια 16 δημοκρατίες και 190 εκατομμύρια κατοίκους, είναι η πρώτη βιομηχανική δύναμη της Ευρώπης και η δεύτερη στον κόσμο. Μόλις άρχισαν να συσσωρεύονται τα σύννεφα του πολέμου, η Σοβιετική ‘Ένωση, αμέσως μετά το Μόναχο, υπογράφει σύμφωνο μη επίθεσης με τη Γερμανία στις 23 Αυγούστου 1939, ενώ «εξασφαλίζει» τις βαλτικές χώρες και αναγκάζει τη Φιλανδία να συνθηκολογήσει. Στις 22 Ιουνίου 1941 ο Χίτλερ εισβάλλει στο έδαφος της Ε.Σ.Σ.Δ. Οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν είχαν στερήσει από τις σοβιετικές ένοπλες δυνάμεις ένα μεγάλο μέρος των στελεχών τους. Έτσι, παρά την ηρωική αντίσταση τους, τα σοβιετικά στρατεύματα αναγκάζονται να υποχωρήσουν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα και η κυβέρνηση κάνουν έκκληση στο λαό να αποκρούσει τον εισβολέα. Ολόκληρη η χώρα ξεσηκώνεται και η εθνική οικονομία αναδιοργανώνεται για τη διεξαγωγή του πολέμου. Είναι ο «μεγάλος πατριωτικός πόλεμος», που αναγκάζει το σταλινικό καθεστώς να χαλαρώσει την πυγμή του απέναντι σ’ένα λαό που θυσιάζεται για να υπερασπίσει την πατρίδα του. Τα γερμανικά στρατεύματα κατάφεραν το φθινόπωρο του 1941 να να αποκλείσουν από την ξηρά το Λένινγκραντ (πρώην Πετρούπολη) και να φτάσουν στα πρόθυρα της Μόσχα. Η ηρωική άμυνα του Λένινγκραντ κράτησε περίπου 900 μέρες. Το καλοκαίρι του 1942 γίνονται σκληρές μάχες στην περιοχή του Στάλινγκραντ, όπου το Φεβρουάριο του 1943 οι Γερμανοί ηττώνται. Η μάχη του Βόλγα αποτέλεσε τη ριζική καμπή στην πορεία του μεγάλου πολέμου. Η στρατηγική πρωτοβουλία περνά στο σοβιετικό στρατό και το 1944 τα γερμανικά στρατεύματα διώχθηκαν τελείως από τα σύνορα της Σοβιετικής ‘Ένωσης. Τα σοβιετικά στρατεύματα μπαίνουν στην ανατολική Πρωσία και αρχίζουν να απελευθερώνουν τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Στις αρχές του 1945 απελευθερώνεται η Πολωνία, στις 2 Μαΐου τα σοβιετικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Βερολίνο και στις 9 Μαΐου απελευθερώνουν την Πράγα. Στις 8 Μαΐου η φασιστική Γερμανία συνθηκολογεί χωρίς όρους. Στις 8 Αυγούστου η Ε.Σ.Σ.Δ. κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας και συντρίβει τις στρατιές της στη Μα-τζουρία, την Κορέα και τη Σαχαλίνη. Η Σοβιετική Ένωση βγήκε από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με ενισχυμένα τα σύνορά της, αφού όμως προηγουμένως θυσιάστηκαν είκοσι εκατομμύρια πολίτες της στις μάχες και τις κακουχίες. Η αυταπάρνηση των πολιτών της πέρασε στην ιστορία και η ανοικοδόμηση της χώρας απαιτούσε νέες προσπάθειες. Το αποτέλεσμα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου σήμανε αλλαγή στο συσχετισμό των δυνάμεων σε διεθνή κλίμακα. Η νίκη της Ε.Σ.Σ.Δ. δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για πολλές χώρες, για να ακολουθήσουν το «μοντέλο» της. Η στρατιωτική της παρουσία στην ανατολική Ευρώπη συνέβαλε στη δορυφορο-ποίηση των χωρών αυτών, ενώ ο ηρωικός αγώνας του λαού της ενέπνευσε πολλά εθνικοα-πελευθερωτικά κινήματα να αποτινάξουν τα δεσμά της αποικιοκρατίας. Η Σοβιετική Ένωση ξεκινά την επαύριο του πολέμου τη φάση ολοκλήρωσης του συστήματος της, αλλά γρήγορα ο ψυχρός πόλεμος που διαμορφώνεται στις σχέσεις των δύο συνασπισμών δεν θα ευνοήσει τα σχέδια αυτά. Το Φεβρουάριο του 1945 είχε προηγηθεί η διάσκεψη της Γιάλτας, όπου ο Ρούζβελτ, ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν έθεσαν τις βάσεις της μεταπολεμικής ισορροπίας δυνάμεων, προετοιμάζοντας και την ίδρυση ενός διεθνούς οργανισμού, ο οποίος πήρε σάρκα και οστά λίγο αργότερα, ως Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Αργότερα ο Στάλιν θα αντικαταστήσει τη διαλυθείσα «Κομιντέρν» (1943) με την «Κομινφόρμ» (1947), για τον έλεγχο και το συντονισμό της δράσης των κομμουνιστικών κομμάτων σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Τον Οκτώβριο του 1952 το 19o συνέδριο του κόμματος αποφασίζει τη μετονομασία του σε Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης (Κ.Κ.Σ.Ε.), ενώ λίγο αργότερα πεθαίνει ο Ιωσήφ Στάλιν (5 Μαρτίου 1953). Τον διαδέχεται μια συλλογική ουσιαστικά ηγεσία με τον Νικήτα Χρουστσόφ (Κρούστσεφ), τον Μαλένκωφ, τον Μπουλγκάνιν, τον Μόλοτωφ και τον Μικογιάν, και αρχίζουν κάποιες μεταρρυθμίσεις. Το Φεβρουάριο του 1956 συγκλήθηκε το «ιστορικό» πια 20ό συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε., όπου ο Νικήτα Χρουστσόφ τόλμησε να θέσει το ζήτημα του σταλινισμού. Το συνέδριο αυτό καταδίκασε την προσωπολατρία του Στάλιν, τις καταχρήσεις που είχαν διαπραχθεί και τις παραβιάσεις της «σοσιαλιστικής νομιμότητας», ενώ παράλληλα ανέπτυξε τις θέσεις για την ειρηνική συνύπαρξη των δύο συστημάτων και για τις μορφές «περάσματος» στο σοσιαλισμό. Επρόκειτο για την έναρξη της διαδικασίας «αποσταλινοποί-ησης» της Ε.Σ.Σ.Δ., η οποία όμως ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Ίσως τα «σφάλματα» της σταλινικής τριαντάχρονης εξουσίας να μην μπορούσαν πια να διορθωθούν, παρά μόνο με ριζικές αλλαγές, οι οποίες όμως τότε ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν. Η χρουστσοφική περίοδος χαρακτηρίζεται από μια στροφή στο εσωτερικό προς τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του λαού και στο εξωτερικό προς την εξομάλυνση των σχέσεων με τη Δύση και ιδιαίτερα με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σ’ αυτή την περίοδο σημειώνονται και οι πρώτες μεγάλες επιτυχίες των Σοβιετικών στο διάστημα. Στις 4 Οκτωβρίου και 3 Νοεμβρίου 1957 εκτοξεύονται οι πρώτοι τεχνητοί δορυφόροι (σπούτνικ) γύρω από τη γη. Στις 2 Ιανουαρίου 1959 γίνεται η πρώτη εκτόξευση πυραύλου προς τη Σελήνη και στις 12 Σεπτεμβρίου 1959 εκτοξεύεται ο δεύτερος πύραυλος που αφήνει στη Σελήνη το πρώτο σοβιετικό σημάδι. Στις αρχές του 1959 το έκτακτο 21o συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. εκτιμά ότι η Ε.Σ.Σ.Δ. μπαίνει σε νέα ιστορική περίοδο ανάπτυξης, ενώ τον Οκτώβριο του 1961, το 22o συνέδριο εγκρίνει το νέο πρόγραμμα του Κ.Κ.Σ.Ε. και χαράζει ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο για τη δημιουργία της «υλικοτεχνικής βάσης του κομμουνισμού» που θα επιτρέψει στην Ε.Σ.Σ.Δ. να φτάσει και να ξεπεράσει τις Η.Π.Α. Οι σχετικές οικονομικές επιτυχίες και τα διαστημικά επιτεύγματα της Ε.Σ.Σ.Δ. δίνουν την εντύπωση ότι ξεπεράστηκαν τα προβλήματα. Ο πρώτος κοσμοναύτης, ο Γιούρι Γκαγκάριν πετά με το διαστημόπλοιο του στις 12 Απριλίου 1961 στο κοσμικό διάστημα και γίνεται ο πρώτος διαστημάνθρωπος στην παγκόσμια ιστορία! Η διεθνής κατάσταση όμως δεν είναι η ίδια με την πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Μετά τη ρήξη του Στάλιν με τον αιρετικό Τίτο (1948), οι κομμουνιστές του Μάο παίρνουν την εξουσία στην Κίνα (1949), μεσολαβεί ο πόλεμος της Κορέας (1950-53), η καταστολή της εξέγερσης στην Ουγγαρία (1956), η ανέγερση του «τείχους του αίσχους» στο Βερολίνο (1961), η κρίση των πυραύλων στην Κούβα (1962), οι σαρωτικές αλλαγές με την αποαποικιοποίηση των χωρών του Τρίτου Κόσμου (κυρίως Αφρικής και Ασίας), η ίδρυση του Κινήματος των Αδεσμεύτων και οι πρώτες διενέξεις μέσα στο ανατολικό μπλοκ με αποκορύφωμα τη ρήξη Μόσχας και Πεκίνου, καθώς η Κίνα κατηγορεί τον Χρουστσόφ για «ρεβιζιονισμό», αναθεώρηση δηλαδή της μαρξιστικής και λενινιστικής διδασκαλίας. Στην πραγματικότητα ο Χρουστσόφ ήθελε να μειώσει την ένταση του ψυχρού πολέμου, ώστε να βοηθήσει την οικονομική ανασυγκρότηση στο εσωτερικό της χώρας του, να αυξήσει τα καταναλωτικά προϊόντα που τόσο έλειπαν από τους σοβιετικούς πολίτες και να χαλαρώσει λίγο τους δρακόντειους περιορισμούς της σταλινικής περιόδου. Ταυτόχρονα η Σοβιετική Ένωση ανέπτυξε τους δεσμούς της με τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, προσπαθώντας να ανταγωνιστεί τη Δύση και να προωθήσει το μοντέλο του «μη καπιταλιστικού τρόπου ανάπτυξης». Φαίνεται όμως ότι οι αλλαγές και οι μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό του κόμματος και του κράτους δεν είχαν προχωρήσει αρκετά σε βάθος, οι προσωπικές παρεμβάσεις και οι αυτοσχεδιασμοί του Χρουστσόφ δεν μπορούσαν να υποκαταστήσουν την ανάγκη μιας πραγματικά συλλογικής ηγεσίας που να έχει ευρύτερη αποδοχή και ο «δογματικός» κομματικός μηχανισμός ξαναπήρε στα χέρια του την εξουσία, απομακρύνοντας με ένα «παλατιανό πραξικόπημα» τον Χρουστσόφ τον Οκτώβριο του 1964. Τον αντικατέστησαν με μια «συλλογική» ηγεσία με τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ, τον Αλεξέι Κοσίγκιν και τον Νικολάι Ποντγκόρνι, γρήγορα όμως ο πρώτος εξασφάλισε την πρωτοκαθεδρία, τερματίζοντας κάθε μεταρρυθμιστική προσπάθεια ή τάση «φιλελευθεροποίησης» είχε αναπτυχθεί επί Χρουστσόφ. Στο εσωτερικό της χώρας ενισχύθηκε η παραγωγή καταναλωτικών προϊόντων, δημιουργήθηκαν μεγάλα εργοστάσια επιβατικών και φορτηγών αυτοκινήτων και εξαρτημάτων σε συνεργασία με δυτικές βιομηχανίες, βελτιώθηκε η παραγωγή της ελαφράς βιομηχανίας, προωθήθηκε η αξιοποίηση των κολοσσιαίων πόρων της Σιβηρίας και αναπτύχθηκαν οι σχέσεις με τις προηγμένες βιομηχανικές χώρες του κόσμου. Ωστόσο η περίοδος αυτή που έμεινε στην ιστορία ως η περίοδος Μπρέζνιεφ, σημαδεύεται από ορισμένα σημαντικά γεγονότα στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων που καθόρισαν τη σύγχρονη ιστορία. Τον Αύγουστο του 1968 οι δυνάμεις του Συμφώνου της Βαρσοβίας εισβάλλουν στην Τσεχοσλοβακία για να αναστείλουν τη μεταρρυθμιστική διαδικασία που είχε ξεκινήσει εκεί και ονομάστηκε «Άνοιξη της Πράγας». Με βάση το «δόγμα Μπρέζνιεφ» για την περιορισμένη κυριαρχία των χωρών του ανατολικού συνασπισμού, η προσπάθεια των Τσεχοσλοβάκων κομμουνιστών πνίγεται στο αίμα και η χώρα αυτή ξαναγυρνά στο βαθύ σκοτάδι του αστυνομικού καθεστώτος του Χούζακ. Λίγο αργότερα θα ξεσπάσει η πρώτη πολωνική κρίση, η οποία θα κορυφωθεί δέκα χρόνια αργότερα, με την ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου εργατικού συνδικάτου στην Ανατολική Ευρώπη και στη συνέχεια με την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας από τον Γιαρουζέλσκι στην Πολωνία. Παρ’ όλα αυτά η περίοδος Μπρέζνιεφ συνοδεύεται από μια μικρή χαλάρωση της έντασης Ανατολής - Δύσης. Τότε υπογράφηκαν οι συμφωνίες της Μόσχας με την Ομοσπονδιακή Γερμανία, καθώς και οι συμφωνίες SALT για τον περιορισμό των στρατηγικών όπλων. Το 1977 ο Μπρέζνιεφ γίνεται και πρόεδρος και η Σοβιετική Ένωση υιοθετεί νέο σύνταγμα. Το 1979 η Μόσχα εισβάλλει στο Αφγανιστάν για να σώσει το φιλοσοβιετικό καθεστώς από την κατάρρευση και αυτή η εμπλοκή θα κρατήσει δέκα σχεδόν χρόνια - το «Βιετνάμ» των Σοβιετικών - προκαλώντας χιλιάδες νεκρούς και μια τεράστια αφαίμαξη πόρων. Η στάση της Ε.Σ.Σ.Δ. στο Αφγανιστάν αλλά και στην Πολωνία προκαλεί κυρώσεις από την πλευρά των Η.Π.Α. Το Νοέμβριο του 1982 πεθαίνει ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ και τον διαδέχεται ο Γιούρι Αντρόπωφ, γραμματέας της K.E., μέλος του Πολιτικού Γραφείου και πρώτος πρόεδρος της «KGB». O Αντρόπωφ ξεκινά μια εκστρατεία κατά της διαφθοράς, με στόχο να αυξήσει την παραγωγή και την αποτελεσματικότητα. Μια μακρά ασθένεια όμως τον κρατά μακριά από τη δημόσια ζωή στα τέλη του 1983 και στις 9 Φεβρουαρίου 1984 πεθαίνει. Τον διαδέχεται ο Koνσταντίν Τσερνιένκο, θεωρούμενος προστατευόμενος του Μπρέζνιεφ, αλλά και αυτός πεθαίνει πολύ γρήγορα, το Μάρτιο του 1985. Στις 11 Μαρτίου 1985 ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ, 54 χρόνων, γραμματέας της K.E. και το νεαρότερο μέλος του Πολιτικού Γραφείου γίνεται γενικός γραμματέας του Κ.Κ.Σ.Ε. Έτσι αρχίζει μια από τις πιο ενδιαφέρουσες φάσεις στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία θα ολοκληρωθεί στα τέλη του 1991 με τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. Ο Γκορμπατσόφ συνεχίζει την εκστρατεία κατά της διαφθοράς και της αναποτελεσματικότητας. Τον Ιούλιο του 1985 ο Αντρέι Γκρομίκο, υπουργός Εξωτερικών από το 1957, γίνεται πρόεδρος και ο Γκορμπατσόφ μέλος του προεδρείου. Το Φεβρουάριο του 1986 ο Γκορμπατσόφ καταγγέλλει τα «χρόνια της στασιμότητας» του Μπρέζνιεφ, ενώ το Μάρτιο στο 27o συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. ο Γκορμπατσόφ επανεκλέγεται γενικός γραμματέας. Στη διάρκεια του χρόνου αυτού ο Γκορμπατσόφ συνεχίζει τις εκκαθαρίσεις υπουργών και αξιωματούχων που κατηγορούνται για διαφθορά και κακή διαχείριση, αλλά απελευθερώνει το Σοβιετικο-Εβραίο Ανατόλι Στσαράνσκι και το διάσημο πυρηνικό φυσικό Αντρέι Σαχάροφ που ήταν εξόριστος στο Γκόρκι. Τον Απρίλιο του 1986 σημειώνεται στο Τσερνομπίλ της Ουκρανίας η μεγάλη τραγωδία στον πυρηνικό σταθμό ενέργειας. Διακόσια άτομα ήταν τα άμεσα θύματα, αλλά οι μακροπρόθεσμες συνέπειες του δυστυχήματος δεν μπορούν ακόμη να εκτιμηθούν. Μετά από αυτό, η επέκταση του σοβιετικού πυρηνικού προγράμματος ενέργειας ματαιώθηκε. Το 1986 ο Γκορμπατσόφ ξεκινά μια εκστρατεία για περισσότερη «γκλάσνοστ», δηλαδή διαφάνεια ή ελευθερία έκφρασης, στην προσπάθεια του να μειώσει τον έλεγχο του κράτους στις πολιτιστικές, πνευματικές και άλλες δραστηριότητες. Τον Ιανουάριο του 1987 σε ομιλία του στην K.E. του κόμματος, ο Γκορμπατσόφ διατυπώνει προτάσεις για μια εκτεταμένη ανασυγκρότηση, αναδιάρθρωση (περεστρόικα) της οικονομίας, με στόχο την αποκέντρωση ενός τμήματος της κεντρικής εξουσίας και την προώθηση σ’ ένα βαθμό της δημοκρατίας. Ανάμεσα στις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις είναι μέτρα για να μειωθεί ο γραφειοκρατικός έλεγχος με την εισαγωγή νέων εκλογικών διαδικασιών, στις οποίες περιλαμβάνονται περισσότεροι υποψήφιοι και οι οποίες θα γίνονται με άμεση μυστική ψηφοφορία. Οι πρώτες τοπικές εκλογές με πολλαπλούς υποψήφιους έγιναν στις 21 Ιουνίου 1987. Το 1987 η Σοβιετική Ένωση ανέλαβε, στο πλαίσιο της γκλάσνοστ, να επανεξετάσει το παρελθόν της, με αποτέλεσμα την επίσημη αποκατάσταση πολιτικών και καλλιτεχνικών φυσιογνωμιών που είχαν καταδιωχθεί στο παρελθόν. Αποκαθίστανται ο Μπουχάριν και ο Ρίκοφ, ο Πάστερνακ και ο Βισότσκι. Ο επίσημος Τύπος αποκαθιστά το 1989 και τον Χρουστσόφ. Οι υποστηρικτές της «γκλάσνονστ» υφίστανται μια ήττα το Νοέμβριο του 1987, όταν ο Μπόρις Γιέλτσιν, πρώτος γραμματέας του κόμματος στη Μόσχα και αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου, απομακρύνεται και από τις δύο θέσεις, γιατί επέκρινε τον αργό ρυθμό των κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων, πράγμα που απόδωσε στους «συντηρητικούς» μέσα στην K.E. του κόμματος. Το χρόνο αυτό ο Γκορμπατσόφ ανακοινώνει ξαφνικά εντυπωσιακές προτάσεις για τον περιορισμό και την εξάλειψη των πυραύλων μέσου βεληνεκούς από την Ευρώπη -τόσο των σοβιετικών όσο και των αμερικανικών - ενώ αργότερα θα υπογράψει με τον αμερικανό πρόεδρο Ρόναλντ Ρίγκαν μεγάλη συμφωνία για τον περιορισμό των πυρηνικών όπλων, καθώς και των χημικών όπλων. Στις αρχές του 1988 η Σοβιετική Ένωση προτείνει διάσκεψη κορυφής στην Κίνα για την εξομάλυνση των σχέσεων τους, ενώ αρχίζει την αποχώρηση των στρατευμάτων της από το Αφγανιστάν. Τον Ιούνιο πραγματοποιείται η 19η ειδική συνδιάσκεψη του Κ.Κ.Σ.Ε., η οποία εγκρίνει την πρόταση του Γκορμπατσόφ για την ανέγερση μνημείου στη Μόσχα για τα θύματα του σταλινισμού. Η πιο ριζοσπαστική όμως από τις αποφάσεις της συνδιάσκεψης αφορά τις προτάσεις του Γκορμπατσόφ για αναδιάρθρωση του νομοθετικού και εκλογικού συστήματος της χώρας. Προτείνεται ένα εκλεγόμενο Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων με 2250 μέλη, το οποίο θα εκλέγει ένα μικρότερο Ανώτατο Σοβιέτ με 542 μέλη. Το Κογκρέσο θα εκλέγει και τον πρόεδρο του Ανώτατου Σοβιέτ, ο οποίος θα είναι αρχηγός του κράτους. Το ένα τρίτο των 2250 μελών του Κογκρέσου θα εκλέγεται από λαϊκές οργανώσεις όπως το Κ.Κ.Σ.Ε., ενώ τα υπόλοιπα θα εκλέγονται από τους ψηφοφόρους, τα μισά από «εδαφικά» εκλογικά τμήματα και τα υπόλοιπα μισά μέλη από «εθνικά-εδαφικά» εκλογικά τμήματα. Τον Οκτώβριο του 1988 ο Γκορμπατσόφ αντικαθιστά τον Γκρομίκο ως πρόεδρος του προεδρείου του Ανώτατου Σοβιέτ και σταθεροποιεί τη θέση του προωθώντας νεότερα ανανεωτικά στελέχη και υποχρεώνοντας σε παραίτηση στελέχη της περιόδου Μπρέζνιεφ. Τη χρονιά αυτή πραγματοποιούνται εορταστικές εκδηλώσεις για τη συμπλήρωση της χιλιετίας από τη διάδοση του χριστιανισμού στη Ρωσία και η κυβέρνηση υπόσχεται μεγαλύτερη θρησκευτική ελευθερία. Την ίδια χρονιά όμως ο Γκορμπατσόφ στέλνει σοβιετικά στρατεύματα στο Αζερμπαϊτζάν και την Αρμενία για να καταστείλουν τις συγκρούσεις γύρω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Πάντως, στα τέλη του χρόνου ανακοινώνει μείωση των σοβιετικών δυνάμεων και αποχώρηση 250 000 στρατιωτών από την Ανατολική Ευρώπη. Στις αρχές του 1989- ολοκληρώνεται η αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από το Αφγανιστάν. Στις 26 Μαρτίου πραγματοποιούνται οι εκλογές για το νέο Κογκρέσο. Ηγετικά στελέχη εκλέγονται, αξιοποιώντας τις 100 προβλεπόμενες θέσεις για το Κ.Κ.Σ.Ε. Τα αποτελέσματα των εκλογών δείχνουν μαζική υποστήριξη στους ανεξάρτητους ή στα στελέχη του κόμματος τα οποία είχαν υποστηρίξει τις μεταρρυθμίσεις του Γκορμπατσόφ και τα οποία θεωρούνταν ότι είχαν εξασφαλίσει τη λαϊκή υποστήριξη για την περεστρόικα, την οποία χρειαζόταν ο Γκορμπατσόφ για να καταστήσει αμετάστρεπτη τη διαδικασία των αλλαγών. Πολλά στελέχη γνωστά ως αντίπαλα των μεταρρυθμίσεων ηττήθηκαν. Το νέο Κογκρέσο συνήλθε το Μάιο και εξέλεξε τον Γκορμπατσόφ ως πρόεδρο. Η δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι δόθηκαν στο Κ.Κ.Σ.Ε. οι περισσότερες θέσεις του νέου Ανώτατου Σοβιέτ και η αποτυχία πολλών ριζοσπαστών, μαζί και του Γιέλτσιν, να εκλεγούν στο νέο σώμα, οδήγησαν σε μαζικές διαδηλώσεις στη Μόσχα. Ένας εκλεγμένος υποψήφιος για το Ανώτατο Σοβιέτ παραιτήθηκε για να πάρει ο Γιέλτσιν τη θέση του και ο Γκορμπατσόφ παρενέβη για να επιτρέψει αυτή την εξαίρεση. Τον επόμενο μήνα ο Γκορμπατσόφ προχωρά σε εκκαθαρίσεις μελών της K.E., υποχρεώνοντας σε παραίτηση 100 στελέχη της περιόδου Μπρέζνιεφ. Στο Πεκίνο, ένα μήνα πριν από τη σφαγή των φοιτητών στην πλατεία Τιενανμέν, ο Γκορμπατσόφ πραγματοποιεί την ιστορική του συνάντηση με τον Ντενγκ Σιάο Πινγκ, την πρώτη συνάντηση κορυφής ανάμεσα στις δύο χώρες, ύστερα από 30 χρόνια. Τον Ιούλιο του 1989 στη σύνοδο της K.E. του κόμματος ο Γκορμπατσόφ αντιμετωπίζει τη σκληρή κριτική του Γιεγκόρ Λιγκατσόφ, θεωρούμενου ως ηγέτη των συντηρητικών του Πολιτικού Γραφείου, ο οποίος τονίζει ότι το Κ.Κ.Σ.Ε. χάνει τον έλεγχο της χώρας. Ο Γκορμπατσόφ επιμένει σε παραπέρα μεταρρυθμίσεις και ζητά εκλογές για τα κομματικά αξιώματα με περισσότερους από ένα υποψηφίους. Στο τέλος του μήνα, 300 μέλη του Κογκρέσου σχηματίζουν ανεξάρτητη ομάδα με επικεφαλής τον Γιέλτσιν, με στόχο να επιταχύνουν την περεστρόικα. Η διαδικασία της περεστρόικα απειλήθηκε όμως το καλοκαίρι του 1989 και από τις μεγάλες απεργίες των εργατών ορυχείων της Σιβηρίας και της Ουκρανίας, οι οποίοι ζητούν βελτίωση των συνθηκών ζωής και δουλειάς. Οι απεργίες θα τερματιστούν όταν ο Γκορμπατσόφ τους προειδοποιεί ότι θέτουν σε κίνδυνο την περεστρόικα, αλλά και τους διαβεβαιώνει ότι τα περισσότερα αιτήματα τους θα ικανοποιηθούν. Το Σεπτέμβριο ο Γκορμπατσόφ προχωρά σε νέα αναδιοργάνωση του Πολιτικού Γραφείου προωθώντας ανανεωτικά και μεταρρυθμιστικά στοιχεία. Τον επόμενο μήνα, παρά τη νομιμοποίηση του δικαιώματος της απεργίας, οι εργάτες των ορυχείων ξανακατεβαίνουν σε απεργίες, οι οποίες απλώνονται στην ανθρακοφόρα κοιλάδα του Ντονέτσκ. Ήδη όμως τα καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης σαρώνονται τα ένα μετά το άλλο, με αποκορύφωμα την πτώση του τείχους του Βερολίνου στις αρχές Νοεμβρίου. Το Δεκέμβριο ο Γκορμπατσόφ συναντιέται με τον πρόεδρο Μπους στη Μάλτα και επισφραγίζουν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τον ίδιο μήνα στην ολομέλεια του κόμματος ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί να αποτρέψει τη διάλυση του κόμματος - το Λιθουανικό K.K. δηλώνει ότι θέλει να ανεξαρτητοποιηθεί - και απορρίπτει τις προτάσεις για την κατάργηση του άρθρου 6 του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει τον καθοδηγητικό ρόλο του κόμματος. Τον Ιανουάριο του 1990 το Πολιτικό Γραφείο απορρίπτει τα σχέδια του Γκορμπατσόφ για παραπέρα αλλαγές και του ζητά να αναθεωρήσει το πρόγραμμα του. Παράλληλα σχηματίζεται η Δημοκρατική Πλατφόρμα του Κομμουνιστικού Κόμματος με ανανεωτικά στελέχη από 100 πόλεις και με αίτημα πολυκομματικές εκλογές. Μια μεγάλη διαδήλωση, που προβάλλεται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, πραγματοποιείται στη Μόσχα με αίτημα την κατάργηση του μονοπωλίου της εξουσίας από το Κ.Κ.Σ.Ε. Στην ολομέλεια του κόμματος ο Γκορμπατσόφ προτείνει αλλαγές στη διάρθρωση του κόμματος και δηλώνει ότι στο μέλλον το κόμμα θα διεκδικεί την εξουσία μέσα από δημοκρατικές αλλαγές. Η Κεντρική Επιτροπή εγκρίνει σχεδόν ομόφωνα το σχέδιο απόφασης. Το Φεβρουάριο, το Ανώτατο Σοβιέτ εγκρίνει τη θέσπιση της θέσης του προέδρου που θα εκλέγεται με μυστική και γενική ψηφοφορία, αλλά «κατ’ εξαίρεσιν» ο πρώτος πρόεδρος θα εκλεγεί από το Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων. Το 1990 είναι η χρονιά-σταθμός στις εξελίξεις που επιταχύνονται στη Σοβιετική Ένωση. Ταραχές και συγκρούσεις συγκλονίζουν τον Καύκασο, όπου Αζέροι και Αρμένιοι διεξάγουν ανοιχτό πόλεμο, ενώ διαδηλώσεις και ταραχές σημειώνονται στο Τατζικιστάν, το Ουζμπεκιστάν και αλλού. Το Φεβρουάριο η Σοβιετική Ένωση αποδέχεται την επανένωση της Γερμανίας με διαπραγματεύσεις. Οι υπουργοί Εξωτερικών του NATO και του Συμφώνου της Βαρσοβίας εγκρίνουν το σχέδιο «2 + 4» για την ενοποίηση της Γερμανίας, σύμφωνα με το οποίο οι τέσσερις εγγυήτριες δυνάμεις - Η.Π.Α., Ε.Σ.Σ.Δ., Βρετανία και Γαλλία - μαζί με τις δυο Γερμανίες θα συζητήσουν τη διαδικασία της ενοποίησης. Το Μάρτιο αρχίζουν οι πρώτες αποσχιστικές ενέργειες των δημοκρατιών με πρώτη τη Λιθουανία, η οποία κηρύσσει την ανεξαρτησία της. θα ακολουθήσουν η Εσθονία και η Λετονία. Τον ίδιο μήνα ο Γκορμπατσόφ αποσπά την έγκριση του Κογκρέσου για τη δημιουργία του προεδρικού θεσμού, ύστερα όμως από υποχωρήσεις σχετικά με τις εξουσίες του νέου αρχηγού του κράτους. Στις 14 Μαρτίου ο Γκορμπατσόφ εκλέγεται πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης - πρώτος και τελευταίος όπως θα αποδειχθεί ύστερα από μερικούς μήνες - με μυστική ψηφοφορία, παίρνοντας 1329 ψήφους έναντι 495 κατά και 54 αποχών. Το Κογκρέσο εγκρίνει επίσης τις τροπολογίες των άρθρων 6 και 7 του Συντάγματος (για τον ηγετικό ρόλο του κόμματος) και ο Γκορμπατσόφ ανακοινώνει ότι συντάσσεται νέος νόμος για τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων. Οι μήνες αυτοί χαρακτηρίζονται από την έντονη αντιπαράθεση μέσα στο κόμμα των μεταρρυθμιστικών και των συντηρητικών δυνάμεων. Στις εκλογές για τα τοπικά και τα περιφερειακά συμβούλια πολλοί υποψήφιοι του κόμματος καταποντίζονται. Κατά την παραδοσιακή παρέλαση της πρωτομαγιάς πάνω από 30 000 άτομα πραγματοποιούν τη δική τους παρέλαση «σφυρίζοντας» τον Γκορμπατσόφ και ζητώντας την παραίτηση ολόκληρης της σοβιετικής ηγεσίας. Στις 30 Μαΐου το νέο Κογκρέσο Λαϊκών Αντιπροσώπων της Ρωσικής Ομοσπονδίας εκλέγει τον Γιέλτσιν ως πρόεδρο του Ανώτατου Σοβιέτ της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Τον ίδιο μήνα ο πρωθυπουργός Ριζκόφ παρουσιάζει τα σχέδια της κυβέρνησης για μια σταδιακή μετάβαση προς την οικονομία της αγοράς, τα οποία προκαλούν πανικό λόγω της προβλεπόμενης αύξησης των τιμών. Τον Ιούνιο ο Γκορμπατσόφ συμφωνεί στις Η.Π.Α., σε συνάντηση κορυφής, στη μείωση του αριθμού των πυρηνικών πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς, καθώς και στα αποθέματα των χημικών όπλων. Τον Ιούλιο πραγματοποιείται το 28o συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. στη Μόσχα, στο οποίο επανεκλέγεται γενικός γραμματέας ο Γκορμπατσόφ. Ο Γιέλτσιν ανακοινώνει ότι παραιτείται από το κόμμα και τον ακολουθούν οι δήμαρχοι του Λένινγκραντ (Πετρούπολης) και της Μόσχας. Οι ανθρακωρύχοι των περισσότερων περιοχών της χώρας απεργούν και πάλι, ζητώντας την υλοποίηση των υποσχέσεων που τους είχαν δοθεί και την παραίτηση της κυβέρνησης. Τον ίδιο μήνα ο Γιέλτσιν ανακοινώνει το ριζοσπαστικό του πρόγραμμα που θα επιτρέψει στη Ρωσική Ομοσπονδία τη μετάβαση στην οικονομία της αγοράς σε 500 ημέρες. Οι επόμενοι μήνες χαρακτηρίζονται από τις διαμάχες γύρω από τα οικονομικά σχέδια του Σατάλιν, του Ριζκόφ και άλλων και τον Οκτώβριο το Ανώτατο Σοβιέτ υιοθετεί ένα συμβιβαστικό σχέδιο, ενώ ο Γκορμπατσόφ εκδίδει τα τέσσερα πρώτα διατάγματα που εγκαινιάζουν τη διαδικασία μετάβασης στην οικονομία της αγοράς (απελευθέρωση των τιμών, νέες ισοτιμίες, ξένη ιδιοκτησία σε επιχειρήσεις, αύξηση επιτοκίων). Το Σεπτέμβριο το Ανώτατο Σοβιέτ δίνει στον Γκορμπατσόφ έκτακτες προεδρικές εξουσίες για 18 μήνες. Στη συνέχεια με προεδρικά διατάγματα χειρίζεται τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις και ζητήματα επιβολής της τάξης. Τον Οκτώβριο το Ανώτατο Σοβιέτ εγκρίνει τη νομοθεσία για την ίδρυση νέων πολιτικών κομμάτων καθώς και για την ελεύθερη λειτουργία θρησκευτικών οργανώσεων. Επαναλαμβάνει επίσης ότι οι νόμοι της Ε.Σ.Σ.Δ. υπερτερούν των νόμων που υιοθετούν οι διάφορες δημοκρατίες, οι οποίες η μία μετά την άλλη εκδίδουν διακηρύξεις κυριαρχίας. Τον ίδιο μήνα τα δύο γερμανικά κράτη ενώνονται μετά από εντατικές διαπραγματεύσεις στις οποίες ο Γκορμπατσόφ παίζει σημαντικό ρόλο. Το σοβιετικό κοινοβούλιο εγκαταλείπει το πρόγραμμα της ταχείας οικονομικής μεταρρύθμισης και ο Γκορμπατσόφ παίρνει το βραβείο Νόμπελ για την ειρήνη. Το Νοέμβριο το Ανώτατο Σοβιέτ συνέρχεται εκτάκτως για να συζητήσει την ένταση ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τις δημοκρατίες και ο Γκορμπατσόφ ζητά την υπογραφή μιας νέας Συνθήκης για την Ένωση και ανακοινώνει αλλαγές στη δομή της κεντρικής εξουσίας. Το Ανώτατο Σοβιέτ εγκρίνει τις μεταρρυθμίσεις και τον επόμενο μήνα εγκρίνει το τελικό σχέδιο για τη Συνθήκη της Ένωσης. Ήδη όμως έξι δημοκρατίες έχουν δηλώσει ότι δεν θα υπογράψουν τη νέα Συνθήκη της Ένωσης (Λετονία, Λιθουανία, Εσθονία, Μολδαβία, Γεωργία και Αρμενία). Ο υπουργός Εξωτερικών Έντβαρντ Σεβαρντνάντζε παραιτείται σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά των συντηρητικών, προειδοποιώντας για επικείμενη δικτατορία. Τον Ιανουάριο του 1991 ο Γκορμπατσόφ και ο Γιέλτσιν συγκρούονται για την οικονομική συμβολή της Ρωσικής Ομοσπονδίας στον κρατικό προϋπολογισμό. Ο Γκορμπατσόφ επιβάλλει φόρο εισοδήματος και αποσύρει από την κυκλοφορία τα «μεγάλα» χαρτονομίσματα, προκαλώντας χάος στην αγορά. Το μήνα αυτό σημειώνεται και η βίαιη εισβολή σοβιετικών στρατιωτών στην τηλεόραση της Λιθουανίας, με αποτέλεσμα το θάνατο 13 πολιτών, ενώ ο Βαλεντίν Παβλόφ ορίζεται πρωθυπουργός. Το Φεβρουάριο ο Γιέλτσιν ζητά, σε τηλεοπτική του εμφάνιση, την παραίτηση του Γκορμπατσόφ, οι ανθρακωρύχοι κατεβαίνουν πάλι σε απεργία και ο Γκορμπατσόφ δηλώνει ότι είναι πάντα ένας αφοσιωμένος κομμουνιστής. Στις 17 Μαρτίου διεξάγεται δημοψήφισμα και η συντηρητική πλειοψηφία αποφαίνεται υπέρ της διατήρησης της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών ως ανανεωμένης ομοσπονδίας, «ισότιμων, κυρίαρχων δημοκρατιών στις οποίες τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ελευθερίες όλων των εθνοτήτων θα είναι πλήρως εγγυημένα». Ωστόσο έξι δημοκρατίες αρνήθηκαν να μετάσχουν στο δημοψήφισμα (οι τρεις Βαλτικές, η Γεωργία, η Αρμενία και η Μολδαβία). Σε ορισμένες από τις δημοκρατίες προστέθηκαν ερωτήματα για την άμεση εκλογή προέδρου (70% υπέρ στη Ρωσική Ομοσπονδία) ή για το αν επιθυμούν να παραμείνουν στην Ε.Σ.Σ.Δ. ως ισότιμη και κυρίαρχη δημοκρατία (80% υπέρ στην Ουκρανία και 94% υπέρ στο Ουζμπεκιστάν). Αντίθετα στις βαλτικές δημοκρατίες σε ξεχωριστά δημοψηφίσματα αποφάνθηκαν συντριπτικά υπέρ της ανεξαρτησίας τους. Τον Απρίλιο ο Γκορμπατσόφ αντιμετωπίζει οξύτατο πρόβλημα απεργιών και ζητά να απαγορευτούν οι απεργίες κατά τις εργάσιμες ώρες στο πλαίσιο ενός προτεινόμενου προγράμματος κατά της κρίσης, στο οποίο επίσης περιλαμβάνονται ταχύτατες ιδιωτικοποιήσεις, κατάργηση πολλών κρατικών μονοπωλίων και δραστική μείωση των δαπανών για εξοπλισμούς. Το Κογκρέσο εγκρίνει την απαγόρευση των απεργιών αλλά πολλοί εργαζόμενοι δεν επιστρέφουν στις εργασίες τους. Στο τέλος του μήνα ο Γκορμπατσόφ και ο Γιέλτσιν καταλήγουν σε συμφωνία για τερματισμό των απεργιών και για να σωθεί η χώρα από την οικονομική κατάρρευση. Ο Γκορμπατσόφ υπόσχεται, ως αντάλλαγμα, νέες εκλογές μέσα στο 1991 και αναδιάρθρωση της Ένωσης ως χαλαρότερης ομοσπονδίας κρατών. Η συμφωνία αυτή επιτυγχάνεται με τη συμμετοχή οχτώ ηγετών από τις δημοκρατίες και ο Γκορμπατσόφ υπόσχεται ακόμη να αλλάξει το σοβιετικό σύνταγμα έξι μήνες μετά την υπογραφή της νέας συμφωνίας της Ένωσης. Τον Απρίλιο διαλύεται και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Το Μάιο ο Γιέλτσιν καταλήγει σε συμφωνία με τους απεργούς ανθρακωρύχους της Σιβηρίας, θέτοντας τα ορυχεία υπό τον έλεγχο της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Με τη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, η Σοβιετική Ένωση προσπαθεί να συνάψει διμερείς συνθήκες με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά όλες αρνούνται, με εξαίρεση τη Ρουμανία. Κατά τους πρώτους μήνες του 1991 παρά τα εσωτερικά προβλήματα η Σοβιετική Ένωση δεν εγκαταλείπει τις διεθνείς επαφές και πρωτοβουλίες της. Ο προσωπικός απεσταλμένος του Γκορμπατσόφ στη Μέση Ανατολή Γιεβγκένι Πριμακόφ προσπάθησε να αποτρέψει τον πόλεμο του Κόλπου χωρίς αποτέλεσμα, ενώ τον Απρίλιο ο υπουργός Εξωτερικών Μπεσμέρτνιχ ανακοινώνει ότι η Ε.Σ.Σ.Δ. συμφώνησε με πρόταση των Η.Π.Α. να συμπροεδρεύσουν σε μια διάσκεψη ειρήνης για τη Μέση Ανατολή. Στις 12 Ιουνίου 1991 ο Γιέλτσιν εκλέγεται πρόεδρος της Ρωσίας και στις 5 Ιουλίου το κοινοβούλιο της Ρωσίας εγκρίνει το σχέδιο της Συνθήκης της Ένωσης με τροποποιήσεις. Τον Ιούλιο το Ανώτατο Σοβιέτ εγκρίνει ένα συνθετικό πρόγραμμα οικονομικής μεταρρύθμισης. Ιδρύονται νέα κόμματα και κινήματα, ενώ σε σύνοδο του Κ.Κ.Σ.Ε. συζητείται η κατάργηση του όρου «μαρξισμός-λενινισμός» και η αντικατάσταση του από τον όρο «δημοκρατικός σοσιαλισμός». Η «Σαβιέτσκαγια Ρασίγια» δημοσιεύει κείμενο 18 γνωστών «σκληροπυρηνικών» στελεχών με το οποίο ζητούν την επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Ο Γκορμπατσόφ παρακολουθεί τη σύνοδο κορυφής των αναπτυγμένων χωρών, όπου του υπόσχονται βοήθεια, ενώ υπογράφει με τον Μπους στη Μόσχα τη συμφωνία START για τη μείωση των πυρηνικών όπλων. Αποσύρονται τα σοβιετικά στρατεύματα από την Ουγγαρία και την Τσεχοσλοβακία, ενώ αρχίζει η αποχώρηση τους από την Πολωνία και τη Γερμανία. Στις 19 Αυγούστου 1991 εκδηλώνεται από τους κόλπους της ίδιας της κυβέρνησης, του κράτους, του κόμματος και του στρατού, ένα πραξικόπημα το οποίο επικαλούμενο «λόγους υγείας» του Γκορμπατσόφ τον θέτει σε κατ’ οίκον περιορισμό στην εξοχική του κατοικία στην Κριμαία και αναθέτει τη διακυβέρνηση της χώρας σε μια «Κρατική Επιτροπή για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης» με επικεφαλής τον αντιπρόεδρο της χώρας Γκενάντι Γιανάεφ. Ο Γκορμπατσόφ μολονότι κρατούμενος, αρνείται να μεταβιβάσει την εξουσία, ενώ στη Μόσχα χιλιάδες λαού περικυκλώνουν το ρωσικό κοινοβούλιο για να το υπερασπιστούν από τα άρματα μάχης που κατευθύνονται προς αυτό. Ο Γιέλτσιν, ο οποίος δεν έχει συλληφθεί, οργανώνει την αντίθεση στο πραξικόπημα από το κτίριο της ρωσικής κυβέρνησης, κηρύσσοντας παράνομη την «Κρατική Επιτροπή» και ενόχους προδοσίας τα μέλη της. Στο Λένινγκραντ χιλιάδες άνθρωποι διαδηλώνουν στους δρόμους κατά του πραξικοπήματος. Τη δεύτερη μέρα τρεις νέοι σκοτώνονται στη Μόσχα στα οδοφράγματα έξω από το κοινοβούλιο, ενώ το πραξικόπημα αδυνατεί να ελέγξει την κατάσταση, η ηγεσία του στρατού είναι διχασμένη απέναντι στη νέα εξουσία και την τρίτη μέρα το πραξικόπημα καταρρέει, ο Γκορμπατσόφ επιστρέφει στη Μόσχα και οι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος συλλαμβάνονται. Μερικοί από αυτούς, ανώτατα στελέχη του κόμματος ή του στρατού, αυτοκτονούν πριν από τη σύλληψη τους. Το πραξικόπημα δίνει την ευκαιρία σε όλα σχεδόν τα κοινοβούλια των δημοκρατιών της Ε.Σ.Σ.Δ. - πλην της Ρωσίας και του Καζαχστάν - να ανακηρύξουν την ανεξαρτησία τους. Ο Γκορμπατσόφ μετά την αρχική του δήλωση ότι θα προχωρήσει σε ανανέωση του κόμματος, στις 24 Αυγούστου παραιτείται από τη θέση του γενικού γραμματέα διατάζει την εθνικοποίηση της περιουσίας του κόμματος και προτείνει να αυτοδιαλυθεί. Ο Γκορμπατσόφ ορίζει μεταβατική κυβέρνηση από λίγα έμπιστα στελέχη του, ενώ ο Γιέλτσιν αναλαμβάνει εξουσίες, κλείνει έξι εφημερίδες, μαζί και την «Πράβντα», ενώ διακηρύσσει το δικαίωμα του να ελέγχει τους παραγωγικούς πόρους που βρίσκονται στην επικράτεια της Ρωσίας. Το Σεπτέμβριο το Κογκρέσο των Λαϊκών Αντιπροσώπων αναγνωρίζει την ανεξαρτησία της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Εσθονίας, ενώ καταργεί τη Συνθήκη της Ένωσης του 1922 και μεταβιβάζει την εξουσία σε προσωρινή αρχή μέχρις ότου υπογραφεί η νέα συνθήκη, η οποία θα ιδρύει την εθελοντική Ένωση Κυρίαρχων Κρατών. Στη συνέχεια καταργείται η «KGB» και οι ηγέτες 12 δημοκρατιών υπογράφουν στην Αλμα-Ατά συμφωνία με την οποία ιδρύεται οικονομική κοινότητα. Στις αρχές Νοεμβρίου εφτά δημοκρατίες συμφωνούν κατ’ αρχήν για μια νέα ομοσπονδία, αλλά οι άλλες πέντε, μαζί και η Ουκρανία, απέχουν από τις συζητήσεις. Η Ρωσία αναλαμβάνει μονομερώς όλα τα αποθέματα σε χρυσό και διαμάντια της Σοβιετικής Ένωσης, αναλαμβάνει τον έλεγχο των εξαγωγών πετρελαίου, καθώς και τον έλεγχο των οικονομικών υπουργείων. Στις 25 Νοεμβρίου ο Γκορμπατσόφ και οι ηγέτες εφτά δημοκρατιών δεν καταφέρνουν να συμφωνήσουν στο σχέδιο της νέας Συνθήκης για την Ένωση. Τις πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου ο Γκορμπατσόφ προειδοποιεί ότι η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης θα είναι μια καταστροφή για τη χώρα και τον κόσμο και επισημαίνει τον κίνδυνο εθνικών συγκρούσεων. Στις 8 Δεκεμβρίου ο Γιέλτσιν συναντιέται στο Μπρέσι της Λευκορωσίας με τους ηγέτες αυτής της δημοκρατίας και της Ουκρανίας και ανακοινώνουν την ίδρυση της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών, διακηρύσσοντας ότι η Σοβιετική ‘Ένωση δεν υπάρχει πια ως πολιτική οντότητα. Λίγες μέρες αργότερα οχτώ ακόμη δημοκρατίες, δηλαδή όλες πλην της Γεωργίας, προσχωρούν στην Κοινοπολιτεία. Στα μέσα Δεκεμβρίου ο Γιέλτσιν συναντιέται με τον Γκορμπατσόφ και μετά δηλώνει ότι συμφώνησαν όλες οι μορφές σοβιετικής εξουσίας να καταργηθούν ως το τέλος του χρόνου. Ο Γιέλτσιν υπογράφει συνεχώς διατάγματα με τα οποία μεταφέρεται ο έλεγχος όλων των σοβιετικών υπουργείων στη Ρωσία. Η Ρωσία αναλαμβάνει και τη θέση της Σοβιετικής Ένωσης στον OHE. Στις 25 Δεκεμβρίου 1991 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ανακοινώνει την παραίτηση του από τη θέση του προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης και την επομένη το Ανώτατο Σοβιέτ της Ε.Σ.Σ.Δ. ανακοινώνει τη διάλυση του. Η Κόκκινη Σημαία υποστέλλεται από το Κρεμλίνο και στη θέση της κυματίζει πια η τρίχρωμη ρωσική. Με την παραίτηση του Γκορμπατσόφ και τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. κλείνει ένα μεγάλο κεφάλαιο στη σύγχρονη ιστορία, που άνοιξε με την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, και το οποίο θα εξακολουθήσει να διχάζει τους ιστορικούς. Τα πενήντα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης γιορτάστηκαν σε όλη τη χώρα με μεγάλες λαϊκές γιορτές και θεαματικές στρατιωτικές παρελάσεις. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο Λένιν. Ο Στάλιν Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς. Προμετωπίδα του πρώτου συντάγματος της πρώην Ρωσικής Σοβιετικής Δημοκρατίας.